गांडूळ खत

टाकाऊ शेंद्रिय पदार्थ कुजवण्यासाठी गांडूळाच्या उपयोग केला असता गांडूळे सेंद्रिय पदार्थाचे तुकडे गिळून चर्वण व पचन करून कणीदार कातीच्या स्वरूपात शरीराबाहेर टाकतात. गांडुळाला दानवे, वाळे व केचे या नावाने ओळखतात. गांडूळाच्या अंडी, अपूर्ण आणि पूर्ण अशा तीन अवस्था असून त्या ओलसर जमिनीत पूर्ण होतात. गांडूळ कोरड्या मातीत किंवा पाण्यात जगू शकत नाहीत. गांडूळ खत तयार करण्यासाठी प्रामुख्याने इसिनिया फोइटिडा या जातीचा वापर केला जातो.

Source
गांडूळ खत तयार करण्यासाठी सेंद्रिय पदार्थ : 
पिकांचे अवशेष : धस्कटे, ताटे, पेंढा, तुस, उसाचे पाचट, झाडांचा पालापाचोळा, गवत इत्यादी.
जनावरांपासून मिळणारे उपउत्पादिते : शेन, मुत्र, कोंबड्यांची विष्ठा, हाडांचा चुरा, कातडी इत्यादी.
हिरवळीची खते : ताग, गिरिपुष्प, धैंचा.
घरगुती कचरा : टाकाऊ पालेभाज्या, फळांच्या साली इत्यादी.
वनझाडांचा पालापाचोळा : ऐन, साग, सुभाबुळ.
गांडूळाची पैदास : 
✓ गांडूळाची मोठ्या प्रमाणावर पैदास करण्यासाठी 2 मी लांब, 1 मी रुंद, 30 सेमी उंच लाकडी खोकी, सिमेंटच्या टाक्या अथवा प्लॅस्टिकच्या टबचा वापर करावा.
✓ खोक्याच्या तळाशी सावकाश कुजनाऱ्या सेंद्रिय पदार्थांचा थर ( पाचट, तूस, लाकडाचा भुसा किंवा गव्हाच्या भुसा) द्यावा.
✓ प्रत्येक थरावर पाणी शिंपडून भिजवावे.
✓ या थरावर 1000 पूर्ण वाढ झालेली गांडूळे सोडावीत.
या थरावर गांडूळाच्या खाद्याचा 15 सेमी जाडीचा थर पसरावा. यामध्ये कुजलेले शेणखत, फळांच्या साली, कुजलेला पालापाचोळा याचा समावेश करावा. या थरावर पाणी शिंपडून बारदन टाकावे. सूर्यप्रकाषापासून आणि पावसापासून खोक्यांचे संरक्षण करावे आणि खोकी सावलीत ठेवावी.
✓ उंदीर, घुस, मुंग्या, बेडूक यापासून गांडूळाचे संरक्षण करावे.
✓ आठ ते दहा दिवसांनंतर खाद्याचा पृष्ठभागावर लहान ढीगाच्या स्वरूपात कणीदार कात दिसून येईल ही कात वेगळी करून खत म्हणून वापरावी.
ढीग पद्धत : 
✓ प्रथम जमिनीवर पाणी शिंपडून जमीन ओली करावी.
✓ साधारणतः 2.5 ते 3.0 मी लांबीचे व 90 सेमी रुंदीचे सेंद्रिय पदार्थाचे ढीग तयार करावेत.
✓ ढीगाच्या तळाशी लवकर नकुजणाऱ्या पदार्थांचा 3 ते 5 सेमीचा थर द्यावा. त्यावर पुरेशे पाणी शिंपडावे.
✓ या थरावर 3 ते 5 सेमी जाडीचा शेणाचा अथवा बागेतील मातीचा थर रचावा या थराचा उपयोग गांडूळांना तात्पुरते निवासस्थान म्हणून होतो.
✓ साधारणतः 100 किलो सेंद्रिय पदार्थापासून गांडूळ खत तयार करण्यासाठी 7000 प्रोढ गांडूळे सोडणे गरजेचे आहे.
दुसऱ्या थरावर पिकांचे अवशेष, जनावरांचे मलमुत्र, धान्याचा कोंढा, तन, गिरिपुष्प या सारख्या द्विदल वनस्पतीचा पाला इत्यादीचा वापर करावा. या सेंद्रिय पदार्थाचे बारीक तुकडे करून आणि अर्धवट कुजलेल्या स्वरूपात वापरले तर अधिक चांगले ठरते.
✓ संपूर्ण ढीगाची उंची 60 सेमी पेक्षा अधिक होणार नाही याची काळजी घ्यावी.
✓ कूजनाऱ्या सेंद्रिय पदार्थांत 40 ते 50 टक्के पाणी असावे. त्यासाठी ढिगावर गोणपाट टाकून दररोज झारीने पाणी फवारावे.
✓ ढिगातील सेंद्रिय पदार्थाचे तापमान 25 ते 30 अंश सेल्सिअस राहणे अपेक्षित आहे.
✓ गांडूळ खत तयार करण्यासाठी निवाऱ्याची व्यवस्था करावी.
✓ गांडूळ खत 2 ते 2.5 महिन्यात तयार होते. तयार झालेले खत कणीदार भुसभुशीत चहाच्या भुकटीसारखे काळसर तपकिरी रंगाचे असते.
✓ गांडूळ खत तयार झाल्यावर त्याचा शंकू सारखा थर तयार करावा. ढिगातील वरच्या बाजूचे खत सावलीत वाळवून चाळून घ्यावे. चाळल्यानंतर वेगळी झालेली गांडूळे, गांडूळाची पिल्ले आणि अंडकोष यांचा परत खत तयार करण्यासाठी वापर करावा.

 गांडूळखत आणि त्याचे फायदे : 

1. जमिनीचा पोत सुधारतो.
2. गांडूळाची विष्ठा म्हणजे एक उत्तम प्रकारचे खत आहे यातून झाडाच्या वाढीसाठी लागणारे स्पुरद, पालाश व इतर सूक्ष्म अन्नद्रव्ये पिकांना सहजासहजी उपलब्ध होतात.
3. जमिनीची मशागत केली जाते. त्यामुळे जमिनीत हवा खेळती राहते.
4. जमिनीत पाणी धरुन ठेवण्याची क्षमता वाढते.
5. जमिनीची धूप कमी होते.
6. जमिनीचा सामू योग्य प्रमाणात राखला जातो.
7. उपयुक्त जिवाणूंच्या संख्येत भरमसाठ वाढ होऊन वरखते आणि पाण्याच्या खर्चात बचत होते.

गांडूळ पाणी ( वर्मी वॉश )
गांडूळाचे शरीर लांब व दंडगोलाकार असून याचा आतील बरचसा भाग पोकळ असतो. या पोकळ भागात आतड्याचा भाग असून त्याच्या सभोवताली पेशींचा थर असतो. हा पोकळ भाग जाड द्रवाने भरलेला असतो. गांडूळाच्या शरीरातून पाणी जाऊ दिले तर हा  द्रव गोळा करता येतो. यालाच वर्मी वॉश म्हणजे गांडूळपाणी असे म्हणतात. गांडुळपाण्यात पिकांच्या वाढीस उत्तेजक पदार्थांचा समावेश असतो. गंडुळपाण्याच्या गुणधर्मामुळे याचा पिकांच्या पानावर फवारण्यासाठी उपयोग केला जातो.

गांडूळपाणी तयार करण्याची पद्धत : 
✓ गांडूळपाणी तयार करण्यासाठी एक उभट 60 लिटर आकारमानाचे साधारणतः 46 सेमी व्यासाचे प्लास्टिक अथवा पत्र्याचे पिंप घ्यावे.
✓ त्याच्या तळाला एका बाजूला नळ बसवावा.
✓ उभट भांड्याच्या तळाला विटांच्या तुकड्यांचा 15 सेमी आणि 5 सेमी जाडीचा वाळूचा थर रचावा.
✓ त्यावर एक जाळी ठेवावी. या थरांचा उपयोग गांडूळपाणी गाळून घेण्यासाठी होतो.
✓ या थरावर 30 सेमी जाडीचा अंशतः कुजलेल्या शेणाचा थर द्यावा. त्यावर पाणी शिंपडून हा थर ओला करावा.
या थरामध्ये 500 पूर्ण वाढ झालेली गांडूळे सोडावीत.
✓ कुजलेल्या शेणाच्या थरावर 30 सेमी जाडीचा भाजीपाल्याच्या अवशेषाचा थर द्यावा. या थरावर त्याच्या वजनाच्या 50 टक्के पाणी शीपडून पुरेसा ओलावा ठेवावा.
दर दोन दिवसांच्या अंतराने पाणी शिंपडून गांडूळाचे खाद्यान्न सतत ओले ठेवावे.
✓ दोन महिन्यानंतर सर्व सेंद्रिय पदार्थ कुजल्याचे आढळुन येईल.
✓ गांडूळांच्या खाद्याचा थर कमी झाल्यास नवीन खाद्यान्न भांड्यात घालावे.
✓ भांडे भरल्यानंतर दोन महिन्यानंतर पंधरा दिवसांच्या अंतराने सेंद्रिय पदार्थावर एकूण तीन वेळा फवारणी पंपच्या साहाय्याने फवारणी करावी.
✓ फवारलेले हे पाणी सेंद्रिय पदार्थाच्या सर्व थरामधून गाळून भांड्याच्या तळाशी साचेल. भांड्याच्या तळाशी साचलेले हे पाणी 24 तासानंतर नळाद्वारे गोळा करावे. यालाच 'गांडूळपाणी' असे म्हणतात.
गांडूळपाणी सध्या पाण्यात 1:5 अथवा 1:10 या प्रमाणात मिसळून पिकांच्या पानाच्या दोन्ही बाजूस फवारावे. गांडूळपाण्याचा वापर कडधान्ये, भाजीपाला, फळझाडे व फुलझाडांवर करावा. गांडूळपाण्याचा वापरामुळे झेंडू, शेवंती, अॅस्टर या फुलझाडांच्या वाढीमध्ये 20 टक्क्यांनी व उत्पादनात 30 टक्क्यांनी वाढ झाल्याचे आढळले आहे.